Lungleng khua leh kei

Lungleng khua ah hian ka pu pu leh, Lalbuânga (Lal tih lai hi thluk hniam niin, buang pawh hi "lum buang buang" a buang anga thluk a ni), Khamliana Sailo pa, Lalngura Sailo khawnbawl min anih atanga lo awm tawh niin, Mizo lal ten sap ho Kulkhut (Calcutta) an zuk dawr (December 1872) pawh khan Lalbuanga chu an tawng lettu ani nghe nghe (Mizo zinga Hindi thiam hmasa ber). Lalbuanga fapa Kaka (Kaka hi Rulngan kak tiha "Kak" anga lam tur) pawhin Lunglengah tho Liankhawli Ralte Kawlni nupuiah neiin, Khamliana Sailo khawnbawl min ber alo nih thin avangin tun thleng mai hian Lal tu te thlenga la inti chhung hnai em em kan ni. Ka tlangnelin, "Ka khua" ka tih ve theih a ni. Kaka thih hian ka pu hi kum 6 mi lek niin a nuin an unau 3 kum tam tak a tulpui. Kaka thih kum hi 1896 a ni.

Tun thleng hian ka pu unau, Kaka fa upa ber Rodailova leh a chhang chiah Thangpuia fa leh tu te an la awm bakah, a khaw mir hrim hrimin nau, u leh fa ang maia min la en hlawm avang te pawh ani mahna naupan tet atangin khaw nuam ka tih leh ka thlahlel ve thin em em alo ni tawh thin.

Engpawh nise, kan veng Kulikawn atang hian Lungleng hi Tlangnuam paltlanga kalin km 12 vel a ni awm e. Tichuan, ka naupan laiin kan pu Rodailova tupa, ka pa Thawnga! hian min hruai thla hmasa ber awm e. Ani hi Lungleng furniture lam mistiri thiam neih thin a ni. Mistiri thiam e tilo chuan khum min siam saka, khum ke chu inchi 6 lek tur atih ani nangin, ke, khai kang lauh lauh theiha sangin min siam sak daih thung. Ani kha a dangdai ve hrim hrim awm e. A thiante nen Tlawng kal tumin an chhuak a, kalkawng lakah a thenin lui dang kal an rawt ta pek a lawm mawle. Ani chuan a elhbun ken chu amu thunin lui dang kal rawt chhuaktu hnenah chuan, "In draw ila, a tlulo zawk zawk duhna lam kan kal dawn nia," a ti roh pek a, ngawi rengin Tlawng an thleng ani awm e.

Awle, Tlangnuam lam atanga ke ngata kal ani thin a, kan mitthla kir leh hian ka pa Thawnga mual lo liam tawh nen a hnung ka zui hnak hnak lai te kha a ngaihawm hle mai; ka pa aia a upat avangin u lovin, "Pa" tiin kan ko mai thin. Ani a kal chak thei si, tlan deuh hlir mai khan ka thleng thla thin kha a ni a, hah em em erawh ka hre ngailo a ni awm e. Thlen thuai thuai chakna leh ka pu Thangpuia fanu, ka ni Sawithangi'n a fate a pek phalloh duhsak taka artui min chhum sak tur mitthla te khan min tur hmanhmawh thin a, hah lam pawh naupang rilruah khan a awmlo a ni ngei ang. Khatih hunlai khan kum 10 emaw vel ka ni maithei.

Kan inah ka pi leh ka pu hian ka pai tur changelin chaw min fun sak a, hmeh turah chuan chi (salt) ani mai. Chumi leh chempui te ka pi'n duhsak taka min thui sakah chuan akin phur takin ka chhuak thin a. Tlangnuam kawn kan chuan hi chuan Lungleng lam ka thlek nasa tawh mai thin. Tlangnuam block veng lamah chhuk thla zelin Ramri luiah kan chawl thin a, tah hian tui te kan in hnuah kan kal zui leh mai thin. Ramri lui hi Tlangnuam leh Hlimen ramri niin heta tang hi chuan Serlui thlen hma zawng phei kal a ni tawh. Chumi piah lamah chuan ngaw chhah tak a awm thin a, Chengkawl lui kan kan leh a chumi zawhah chuan kawng phei tawpna Serlui kan thleng leh thin a ni.

Serlui atang hi chuan kan hmalam chu chhoh thlir deuh ha hi angai tawh thin. Thingtlang kawng kawi chho tak, kawng chho laia tui in tur emaw chawlhna rem vak pawh awm miahlo a ni nghe nghe. Fur lai chuan vangvat atam thei em em mai a, a seitial leh vangvat phar hi chemin kan rit/ziat thla tawn tawn fo mai. Kawng chho tak kal lai te chuan kopanga "Khuairal" Tlakawth sava kua te chu hmuh tur a tam thin khawp mai. Hetiang sava hian khuaibu hi an ngam khawp mai a, sang takah thlawkin Khawibel bu ang te hi an su tlang thla zawk mai thin. An tihsual palha an sutlanglo anih chuan an mahni kha khuai chaw an ni ve leh mai thin awm e!

Engpawh nise, chumi kawng chho ulh leh kual nasa tak maia kan chhoh zel lai chuan tlang chhip kan chuan tep tihah tuikhur tui tuitak mai a awm a, a hahdam thlak thin hle. Tui hna tlemte luang kir ker hi a awm a, lungsum mawi takah luang lutin chumi tui chu mautheiin kan dawt thin. Hemi hmunah ngei hian a ni ka pi chaw min fun sak ei nan ka hman thin chu. Buh/chaw, chi leh tui mai khan tui ti takin ka inei puar ta thin anih chu. Chhangthawp ken chang a awm thin a, a zawp awl lulai lutuk a, chhawlhal erawh a chhawk viau. Lungleng ho khan Pi Dari Chhangthawp hawn an ching khawpin ka hria.

Tui awmna kan pelh chuan "Tlangphei" kan chuan ta a, heta tang chuan Lungleng thleng kawng zal nuam dârh a ni vek tawh. Khaw luh dawn hnaiah "Sedai" kan kan a, chumi piah maiah chuan kawng lehlam lehlamin Bung kung zar parh duai mai kan kal pel leh. Heta tang hi chuan naupang infiam thawm leh arpa khuang al al te pawh a hriat phak tawh a, tha thum tep tawh pawh thothang tha takin ka kal leh vut vut tawh mai thin. Nu in an fa te an ko liah liah te pawh a hriat theih ral ral tawh anih chu.

Ka pa Thawnga nau Ruata te, Lal innghak pa Siama fapa Huapa te ho an rawn kal khawm ngei a, kan hlim thei ngei mai. Inbual lam pawh a lang tawh lo, kan inbihruksiak dan tur, tunge tu pawlah tang ang tih velah ani kan buai tawh thin ni. Ka ni Sawii (Sawithangi) te inah chaw ka ei tam ber a, a chhan pawh duat em em a artui min chhum sak thin vang ani maithei. Chhang deng an in thumrawn lai thlir mai mai te kha alo nuam ve thin ngawt mai. An densa kan bar a, kua erawh a puar tha duh el awl viau thung.

Chaw eikham hmasa kan in sawm kuala ka ni Sawii te inbul mual velah chuan nuam ti takin kan inbihruk siak thin a. A tir chuan an tihdan a danglam deuh vangin ka nuih a za tlat thin a, ka biru pawh min hmuhma thei thin kher mai. Aizawl lamah kha chuan, " I tiam em," kan ti thin kha ania, Lungleng lamah hi chuan, "I kuk/kook em," an ti tlat pek a, hriat tirh chuan insum zawh ahar thei phian. Zanah ka unaupa Ruata kiangah emaw, ka ni Sawii te kiangah emaw ka mu thin a, duhsak takin ka vawh an lo hlauh thin zia kha tun hnu hian ka ngaihtuah let leh thin, ka lawm ngei mai. Ka pa Thawnga te unau a hmeichhia, u Rinthangi hi ngawichawi tak mai mahse min duat em em mai hi a ni bawk a, min ti pangchang zo vek ang tih ka ni Sawii khan a hlauh thu a sawi fo. Mahse, amah khan min ti pangchang zawk ani reng si a.

A chang chuan ram lamah kalin mau tiangkawm kan suih thin a. Ka suih nalh thiam vakloh vangin Ruata emaw hian min suih that sak fo. Lal in kawmchara Thelret hnai kan sawk a, chumi chu kan sawh bial a, hockey ball ah hmangin ka pa Thawnga te kawmchhak zawl (lal in thlen hma kawng chhak a tun thlenga zawl awm khu) ah chuan hlim takin kan inkhel thin bawk.

A hunlai a ni bawk a, Ruata te nen Thangthleng kan kam nasa thin hle. Zing karah hian Ruata thangah chuan Tukloh ngawt pawh 10 chuang te an lo awk hman thin a, ka la naupang deuh bawk a, ka awk ve ngai meuhlo a ni e. Lungleng khawper ni thin, tuna Lungleng II an tih tak, Lungleng hming chuh pui tlat tu te khu Lungleng ho chuan "Khaw piah" an ti mai thin a. Aizawl ang thoin an iner ve thin khawp mai. An rama bawng tla te hi an in vuak sak thin a, an khawngaihthlak ka ti thin khawp.

Kan lian deuh deuh a, Lungleng kal ka bang chuang ngai reng reng lova. Sikul chawlh a awm chuan ka nu te remtih loh pawhin tukverhah ka ipte paih thla in ka kal ru hram thin. A chang chuan ka nau Mami leh Sangtea te nen inthurualin a ruka kal chang pawh a awm fo mai. Ka nau Mami hi kawmthlangah lo dingin ipte ka vawrh thla a, Sangtea nen kan chhuak ru zal zal a, Tlangnuam lam panin kan tlan liah liah tawh mai thin a ni.

Lal inah te hian ka thleng thin a, ka pa Siama te khum kiang, Lal pindanah ngei ka riak thin a, rilru in Pu Khamliana lal laia a tei kual vel tur te, pawn a a thuthleng a thu a nilum ai tur hmel te ka suangtuah ve nasa mai thin a ni. Pu Khamliana kha hausa viau e tilo chuan a sumdawn tumna ber Thelret chi a chah thlen te kha a suak an lo ni hlauh mai kha a pawi ngawt mai. Ani kha alo fing hrim hrim a hunlai han ngaihtuahin. Sangha dil siamna chang a hria a, serthlum huan a siam bawk. Khatiang tih nachang hria kha an la tamlo hle tur ania an hunlai ang kha chuan. A khaw mite lehkha zir a that thu a hrilh peih em em mai an tih te kha a finzia tilang tu ni ngeiin ka hria. Mak ka tih deuh pakhat chu Lungleng kal ngun hle e tilo chuan ka naupan tet atangin tun thlengin Mizoramah, zu zuar awm ngai miah lohna khua ka hriat chhun anih bakah, Lunglengah hian tlangval insual ka hmuh emaw an sawi ka hriat awm reng reng ka ngaihtuah chhuak zo hauhlo mai, khaw inngeih tak anni awm e!

Serlui lama leidawh tura kan inhlawh lai te khan puitu kut kan mamawh hnem avang khan Lungleng lamah thu ka chah a, thalai zawng zawng emaw tih theih tur anrawn thawkchhuak nghe nghe a ni. Tunah, ka ni Sawii te, ka pa Thawnga te, pa Siama leh laina hnai tam tak mualliam tawh mahse, ka chi leh kuang an la tam bakah, thangthar te paw'n tumah min enhrang tu ka neilo vin ka hria a, ka thlahlelin hmuh leh hlan hi englai pawhin nghalhlel thin. Naupang pawnto rual kan nih laia thlaeng hnuai kan rik mup mup thin lai, mual khu luih luih khawp a hlima kan infiam thin lai te kha avan ngaihawm vele aw!

PICS: (1)Mizo Kulkhut kal hmasa ber te, December 1872 (Pu Lloyd an ka pu a pek). Thuthlenga thu zinga a laia mi khi Khamlaina Sailo pa Lalngura niin, a dinglama silai keng a kut puana khuh khi ka pu pu leh Lalbuanga a ni. (2) Mau tiangkawma hockey kan khelhna thin atanga Lal in thlalak (3) Huapa te nupa ( pic 2 & 3courtesy, Pu Isaac Hnamte & Pu Lianhminga)