Search This Blog

Wednesday, November 30, 2011

United States ka hmuh dan II

United States of America ka hmuhdan phawvuak takin ka sawi tawh a. Kan velte kan hria e tilo chuan, a hmuna han khawsak meuh tawh chinah zawng, eng ber te hian nge ramdang nen danglamna a neih hriat a har duh phian mai. Engpawh nise ka hmuhdan kan ziak belh hram ang ani'ang chu!

1. Kumpinu sawrkar hnu a ram ropui ber, ramdang te thlir reng leh khawvel ramte kaihruaitu nih theihna (Superpower) changtu United States hian bihchian a dawl ka ti thin hle mai. Ram hausa tawntaw, mipui thu neihna ram (democracy) anih bakah, thiktu ngah leh itsik phu hliah hliah a chenna tlak a ram nuam a ni.

2. Ramdang laka an thil tumah (foreign policy) hnawhsarum (military) thil a awm fo avangin, thurualpui ram thenkhat-te chu an inngur tir mek bawk a ie: Iran adt. Chutiang thil tamtak karah chuan ram ropui leh mak (phenomenon), chanchin ngaihnawm ngah (myth) leh ram zahawm (wonder of the world) anih a reh chuang der lo.

3. Ram hruaitu tur an thlan dawnin theih patawpin an inchhui thin niin ka hria a, a tha ka ti hle mai. Party pahnih lek awm hian thatna chen a neih laiin that lohna pawh a nei ve ngei ang. Vote nei thei ten an party nihna an register thlap zel mai hi a tha ka viau bawk a. Mahni party nihna ami nilo mahse, an bialah mitha a candidate chuan an vote mai thin. Party mi (member) nihna nghet nei mahse, an ngaihdan a mi thalo chu an party mi pawh an vote kher lo.

4. Inthlanpui (presidential election) a awm dawnin party pahnih, Democrat leh Republican te chuan presidential candidate engemaw zat an nei a. Chumi te chu nasa takin mipui leh party miten an chhui hrep thin. Vawi tam tak mipui hmuh theih turin an policy lam debatena an neih pui thin a, an nun kawng chho (life history adt.) an chhui nasa thin hle. Chutiang hrep hnu chuan an inthlifim zel a, a tawpah mi pakhat, an party tan 'Presidential nominee' an theh-chhuak ta thin a ni. Ruling party lam chuan a tlangpui thuin President nilai an ring nghal fo. President nih hi a zawnin tum hnih bak a theih loh thung.

5. Khawvel a ni a, eirukna chu hmun tinah a awm. Chutiang chuan USA ah pawh hian a nasa ve hlein ka hria. Nasa hle e tilo chuan an rinhlelh-te an chhui naah an eiru ngei tih an chian erawh chuan, thleibik neilo vin, hotu ber pawh nise hremlo vin an chhuah ngailo niin ka hria a, ropui ka ti hle.

6. Politician-te hian mipui aiawh tura mipui rawih annih an hailo thin tlangpui awm e. Barack Obama President anih hnu erawh hi chuan lehlam pawl ho hian a thiltum reng reng hlawhtlin loh tir an tum niin ka hmu. Hei hi midum a nih vangah ka ngai. Ram tluchhe mai tur atanga dawmkang lehtu anih erawh tuman an zep thei lovang. A nilo zawnga sawitu chuan dawt a sawi tih hi ka hmuh dan a ni; party lam tanah neutral ka ni.

7. Silai neih a awlsam viau anga ram dang atanga lang thin hi a nihna takah chuan a dik lemlo. Khawvel a silai neih harsatna berte zing ami India ram chhung ang em em in laite/puakruk (handgun) neih harsa lo mahse, dan ang thlap a laite/puakruk (handgun) nei tur chuan citizen tha/fel, handgun safety training neih, kan nun hlui en thlithlai (background check) adt. nasa takin neih a, chung te atanga thatluan nih a ngai.

8. A hmasa khan nun uluk a ngaih thu ka ziak tawh a adik chiah a ni. Nun uluk loh vang emawin hna atanga ban annih chuan khami thil kha dahthat (record) a ni thin. A thalo lam chauh an dahtha lova, mahse nun thalo lam dahthat anih erawh chuan hna zawn chunchangah te leh in luahtur zawn emaw thil dang dangah background check neih a nih thin avangin khang khan harsatna a siam thei tawh thin.

9. United States sik leh sa (climate) hi a engti zawng pawhin a 'vû-tûk' (extreme) mai niin ka hria. Nipuiah a lum em em a, thlasikah a vawt leh em em thung. Tunhma air conditioner leh heating system tha leh chung laka invenna/dan na (insulation) tha an neih hma phei kha chuan an in bang te hi chhah tak takin an siam thin. Washington, DC a in hlui deuh bang (wall) te hi brick rem-khawm, feet 3 a chhah te ala tam khawp mai.

10. Mi dik an ngaisang em em a, mi diklo erawh eng anga milian leh hausa pawh nise a engahmah an ngailo niin ka hria. TV thlengin fiamthu thiam ten nuihzatah an siam tawh mai thin a ni.

11. Naupangte hian dikna (right) an nei tha em em mai a, heihi engemaw chenah a that laiin a tam zawkah a thalo vin ka hria. Mizo zingah ngat phei chuan kan zia (culture) nen a in millo niin ka hre thin. Naupang zilhna lamah naupang mahni thiamna/right hre deuh te chuan an nu leh pa te lungin (jail) an tan tir fo awm e. Hei vang hi a ni maithei, nu leh pa findan leh puitlin (matured) dan a zirin naupang thang mekte ziaah hian a lan zual em em a ni!

12. Mi huat zawng/mil loh an neih a an awm danah an duhloh zawng te a awm anih chuan an hrilh tlang hrawih mai a, an hriat lovin an in rel chhe ngai pawhin ka hrelo. Mizo awmte erawh kan inkawm tiltel a, midang chanchin thalo (a dik emaw diklo emaw) inhrilh sip sep kan la ching viau zelin ka hria; khua var thuai se ka ti thin hle!

Thursday, November 24, 2011

United States ka hmuh dan


Naupan lai atanga kalo tum thin, "Pilot ka nih loh chuan USA ah ka awm tal ang," ka tih chu Pathian zarah a takin a thleng dik ta a, pilot nilo mah ila USA ah chuan ka awm nghet ta ngei mai.

America hi ralkhat atang chuan chanchinbu leh TV te leh milem - chethei (movies) ah mitthla theih riai ruai chuan a awm thin. Hetiang te hian thil tam tak sawi thin mahse, a nihna tak phawrh chhuak an awmlo hle thin. Tam takte chu chanchinbu miten an fakna emaw an sawiselna emaw anni hlawm a, milem-chethei-ah erawh fakna lam emaw, chhiat rup rupna a ni deuh ber thin awm e.

Ka hmuhve dan tlangpui tarlan kan tum ang e:

1. United States of America hi mi taima leh mi dik te tan hmun hreawm zawk zawk a nilo.

2. Dan chunga leng thei tumah an awm lova, dan kengkawhtu ten dan bawkchhia an hriat inthliarna an neilo hle.

3. An pi leh pute taimakna zarah ram ropui a ni a. An tute hian chumi chu chapo puiin hna hniam ni a an hriat an thawk peih lova. Dan lova lo lutru te tel lovin an awm theihloh phah a, dan lova awm te erawh an ngaithei lemlo viau thung. An chapona avanga hnathawh duh leh duhloh an neih vangin hna neilo an pun phah a. An hna duh ang thawk turin lehkha an zirsang peih leh lawi si lova, chapona-in a bualat an tam hle. Mizoram nen pawh inanna chen a awm thei awm e!

4. Hnathawhna hmuna in hmuhsitna/in enhranna awmlo hi tha ka ti hle. Hna sang leh hnahniam chelh an inzahtawn em em a, chumi chu an tel lovin an awm theilo ve ve tih an hriat vang niin ka hria.

5. A tlangpui thuin an ram an hmangaih em em a, tul anih chuan mipui hmaah pawh an in khak hreh miahlo!

6. Engkim mai hi midik tan chuan a awlsam tlangpui. Midik leh diklo sawrkar leh bank ten an hriatna ber pakhat chu credit score/background check atangin a ni kan ti thei ang. Mi tuemaw in credit card chhete (interest sang) tak nei sela. A hunah tak bill pe thlap thlap anih chuan a credit score a sang telh telh ang a rei lovah a credit card interest pawh a tlahniam zel ang. Chutiang hnu chuan motor emaw, chenna in lei duhin emaw student loan thlengin a tan engkim a awlsam tawh dawn a ni. A awmzia chu ba rul tha kha mi rinawm enna awlsam ber a nih hmel.

7. Mite hi a tlangpuiin an hawihhawm hlawm em em a, chutih karah chuan ngamtlakte hmaah tawng thlahdah an hreh lemlo viau.

8. Mi relchhiat aiin an ngaimawh zawng chu hmaichhanah an sawi/hrilh pawp mai a, a tha viauin ka hria.

9. Hnaa taima, hnathiam leh rinawmte tan chauh hna nghet a awm. Chutih karah chuan mihring mamawh zat a zirin ban lailawk (layoff) anih theih tho bawk.

10. Miin ngaihzawng a neihin midangin an karah inrawlh an tum lo tlangpui awm e.

11. Certificate hi a pawimawh khawp mai a, chutah pawh thawhna tur state a certified nih loh chuan khami state ah khan state danga i nihna kha sawi mahla awmzia a nei lemlo. Entirnan: North Carolina-ah engineer /doctor nila, New York state ah khami hna kha in certify tir hmasa lovin i thawk thei kher lovang.

12. Dan an zah em em tlangpui a, dan kengkawhtute an awm loh pawhin zawm an tum hram thin.

13. United States ah hian hunawl neih a har hle. Thil engemaw tih tum pawhin hun insiam chawp a ngai tlangpui. Minute tin hi a pawimawh em em zel mai.

14. "Thawklo chuan eipawh ei suhse," tih tawngkam a taka hmanna ram a ni.

15. Credit tha tan a engkim mai ba thlau tala a neih theih mai hian mi hausa leh rethei te kar a ti hnai viau awm e. Quality that lam en loh chuan mi hausa leh rethei neih a inang tlang pet put viau maithei. Ba thlau a thil a lei theih zel hian nun a ti awlsam a, thlatin tlem te te a a pung awma rulh a ni thin. Chumi chu credit score thatdan a zirin bat theihzat leh interest zat pawh a danglam thin.

16. Mi tumah an hnachelh emaw vangin an zah ngawt lova, an "Sir" ngawt heklo. Belhchian dawlte an zah mai a, an tan a thil tihsaktu chu "Sir/Mam" an ti mai thin tlangpui awm e. Taxi driver te hian "Sir" an dawng hnem viau ang. Sipai angah chuan thuhran nise!

17. Thau lutuk (obese) an pungchak hle a, a tlangpui thuin mi thatchhia (taksa sawizawi peihlo) leh rethei zingah chaw chhe ei vanga thau liar luar an tam ber awm e.

18. United States hi mihring duhzawng engkim a awm maiin ka hria.

20. Nupui/pasal inneih a awlsam em em a, inthen (divorce) erawh a harsa telh tawlh khawp mai. Awmhran a harsat loh laiin, court phalna thlap a inthen tur chuan kum khat emaw tal nghah angai a, a hmeichhia zawkin California tih lovah chuan chenna in emaw a chang tlangpui awm e. Fate thlengin kawltu tur leh intlawhpawh dan tur felfai taka court in a duan sak thlap thin an ni.

21. Inthuam/inchei danah mimal zalenna an ngai pawimawh hle a, tuma inthuam dan an sawisel/nuih ka hre ngailo.

22. Mimal tinin sawrkarah aw (voice) an nei thei a, ngaimawh zawng duh duh a takin an sawi thiang.

23. Ran leh ramsa an duat/lainat em em a, an humhalh tha bawk. Sakhi leh savawm adt. te kah hun an siam thin a, chutiang pawh chu an pung tam leh lutuk tur venna chauh a ni thin. Sangha te pawh man hun an siam bakah license lak a ngai thlap a. License nei chung pawhin a hun a zirin man len theih leh phal zat leh sangha chi an thliar fel thlap a ni.

24. Chenna in neihloh hi awlsam tak anih vangin nun dika nun a pawimawh em em.

25. Mitin ten mahni enkawltu bik doctor (primary physician) an nei theuh mai hi tha ka ti. An enkawla te thu lo chuan an medical record pawh tu hnenah mah an pe/sawi thianglo lehnghal.

26. Sakhaw zalenna ram anih angin eng sakhua pawh din thiang a ni a, chungte chu inzahtawn tak leh innghirngho ngai anni lemlo. Mizo te pawhin kohhran kan din nual a, fellowship te pawh hmang tlang thin mah ila kohhran pakhat leh pakhat chhungah pawh member tlemte nei e tilo chuan inteirukna a awm thin, a pawi ka ti khawp mai.

27. American ho hian hun an vawngdik tlangpui awm e. Mizo society ah erawh chuan thil tihkhawm reng rengah Mizo Presbyterian Church (USA) chiah hi hun vawngdik thin awmchhun niin ka hria. Anni chu inkhawm tantu tur pawh tlai se, tan hun anih tawh chuan an tan san mai thin.

28. Ram chhunga pem dan (Immigration law) a that ang huin, an kengkawh tha tluanlo fo thin. A chhan ni a ka hriat chu #3 na vang khi niin ka hre fo!

A sei dawn riau mai duhtawk hrih mai ila. A tlangpui thuin mi taima tan hlawhtlinna leh nun theihna a nih laiin, mi thatchhia leh rinawmlo te tan chuan hremhmun tenau a ni ngei ang. Mi tupawh mimal inzahna ngai pawimawh anni tlangpui a, mi in a len dawn emaw pawhin an inhrilh lawk thlap thin, tiin kan tlip ang e.

Friday, November 4, 2011

South Hlimen quarry chim (1992)


August thla, kum 1992 ani a. Tui taka ka mutlai chuan kan kawmthlang kawngpuia mi authawm chuan min tiharh chiang kher mai. An te têng tung avang leh tlan hlawp hlawp ri te ka hriat avangin, ngaih thalo takin ka zuang thova ka tlanchhuak nghal a.

Kulikawn Salvation Hall kiangah tlan thlain kâwn a mi awmte chu thil awmzia ka zawt ve ta a. Hlimen quarry a chim vak thu min hrilh bakah, quarry awmna zawn lane phei vel chu a hnawl vek niawma thu an hriat thu chu ka hre ta a ni. Chumi lane phei vel chu mihring chenna in a khah phei vek avangin a lungngaih thlak sa hle mai!

Motor remchangah chuan betin South Hlimen lam pan chuan ka thawk phei ve ta nghal a. Mipui an lo tam hman tawh angreng khawp mai lehnghal a, a hmun luhthlak pawh a harsa lam hret ani tawh. Ka thianpa David-a, Pakos huan neitu te chenna in thlen dawn kawngkawi kan thlen chuan, a ri leh huk mai a. Mipui tlanchhia chuan min nek phar dawrh nghe nghe a ni. Lung lian lemlo chim bang tlem lo alo tla a ni awm e, tumah chu inhliam emaw an awm lemlo niin ka hria.

Ka kalpuite nen chuan quarry chimna bul chu kan zuk thleng ve ta a, thianpa David-a pawh berh nuanin alo buai vut vut hle mai. Vanduaina karah vannei tak mai alo ni nghe nghe a! An thenawm chiah in chu lungchim chuan hriatthiam theih loh khawpin a hnawl a, an in erawh chu a him pial a ni. Chutih karah an thenawm lawk a mite a inah an lo inruk lai (an riah luh lai) alo ni nghe nghe a, an him ve phah ta a nih chu.

Mipui kan zi mur mur a, bul han tan ngaihna vak tuman khan kan hrelo ani ber awm e. Leithil leh lung lian vaklo ala tle zeuh zeuh bawk nen tumah vak khan lungchimna va pawh tha ngam chiah kan la awmlo a ni ber awm e.

Khua a var tha ta bawk a, zawi zawiin, fimkhur takin in chhia leh lungpui lian pui pui kar vel chu kan hai tan ta a. David-a te in hi quarry thlen hma chiah ruam lehlam, khawchhung hnaih lama awm a ni a. Chuta tang chuan kawr lam chu zawh thlain kan chhuk zel a. Kei leh ka kianga kal te chuan vaipa ruang kan hmu hmasa ber a. Ani chu lungpui lian ve tak, sai (elephant) tiat vel lai tur chuan alo delh pherh niaih a. A puanven leh a ke bawr kan hmu hmasa berin ka hria, ka chiang ngam talo. Chupa kiangah chuan vawk pakhat a thi ve bawk nghe nghe a ni.

Chutiang chuan ruang chu a mal mal-in mipui chuan kan phawrh tan ta a. Chutih karah chuan pafa pakhat kha an va han vannei tak em! Lungleng lam hnaih, quarry tawp lama quarry chimin an in a hnawl atang chuan pa pakhat hian a fa puak lai a rawn vak chhuah pui tih an rawn sawi a nih chu. Khami thu khan ka hnuk a ti ulh nasa ngei mai. Tichuan chumi lam chu ka pan phei ve nghal ta a. Aia u te kaihhruaina zelin, hmalak dan tur an sawi ang zelin ka buai ve nasa kher mai.

A ni thum ni chuan concrete in lianpui tlu sawp nuaih kar chu kan dap chhunzawm leh ta a. A kar atang chuan ruang an phawrh nual awm e, a phawrhtu zingah ka tel lova an phawrh zat chiah ka hre ta lo. Engpawh nise, August, kum 1992 hma mai, rei ala nilo, khata Supply office rawktu, boxer Zoramthanga nau an tih mai, khami thir chehna kha police ten an rawn thawh ta bawk a. Concrete chhawng engemaw zat tlu-sawp anih vangin a chhuat/chung te chu inchi 4 emaw tala chhah leh a chhunga thir tlawn (iron rod) rêl anih vangin a cement a chu tuboh-in kan chhu a, a thir chin chu chaicheh lian chuan kan chep bung ta zel a, a tangkai hle a ni. Chaihcheh ha kha keiman ka chep bal/khem nghe nghe awm tak e!

Chumi atang chuan mi pali vel kan lut ta a. Bawkvakin kan phei zel a, kei aia lut hmasa chuan mi pakhat awmin a hriat thu a rawn sawi a. Ka va thlen ve chuan fiah vak lovin tihian ka hmu. Hmeichhe tleirawl niin ka hria a, a khumza te chu la tha viauin a khum erawh chu chhuatah a sawp thla nuaih a. Chumiah chuan thu kunin a lo awm a. Kan han sawngbawl vel khan, a lu a khup inkara alo awm danah leh a ngum/hnungzang tlem vunchhia a pilh tih loh hliam a neih loh bakah, a ka atanga phuan alo chhuah danah khan rindan ka nei ve mai mai a.

Ka rindan chuan inchung tlusawp khan chhuatah a khum chawpin a sawprawp pui anga, ani rawn thuchhuak chu inchung lam chuan a thutkun tir ta anga, chutia tih luihnaa thu kun nghet tlat ta chu thaw thei lovin a thi ta a nih ka ring. Hetiang lam zirmi ka ni lova ka ring sual maithei bawk! He inchhung atanga kan chhuah hnu lawk hian mi thenkhat an lut leh a. A hmaa kan luhna vel te kha a lo phui vek tawh tiin an rawn chhuak leh a ni. Tlema tlemah keini pawh kan vannei viau awm e.

Engpawh nise, hemi ni vek hian pafa lo bawhvak chhuahna an tih kiangah chuan vaipa ruang an chhar leh a. Chu vaipa ban chu lungpui lian takin a delhbeh tlat avangin kan tum ngial pawhin kan la chhuak thei derlo mai a. Tichuan a ban chu tan mai tha in upa zawk ten thu an rel ta a ni. Kan awmna piah a inah chuan tlangval va tlanin chempui a rawn hawh a. Chu chem chuan vaipa ban kan sat chu a bil (hriamlo) hrep mai chu niin. Vai banah chempui sah a ting ta tuih tuih mai a nih kha. Hun a uihawm si, thirtiang la-in kan chhun bung ta law law a ni. Tlai lamah lah chuan lungpui lo tisawn leh siin ban chauh hmu chu, "Heta hi mihring ban chauh kan chhar e.." tiin an au lauh lauh mai a. A hmaa buaipuitute chu kan inmelh hrak hrak a, engmah erawh kan sawi lem lo.

Keimahni'n kan vai ruang chhar hmasakna ber kiang, Lungleng lam hnaih hretah chuan insawp nuaih kan lai chhuak leh ta a. Hetah chian mipa leh hmeichhia, inpawm rial kan hmaa mite chuan an phawrh leh ta a, an lainat awm kher mai. Damdawiin lam Hlâng (stretcher) ah chuan an ruang dahin kan zawn chho ta a. Kan zawn chhoh lai chuan pa pakhat hi rawn tlan thlain, a nupui a nih leh nih loh a rawn en a. Alu chu a pherh nuaih nangin en a duh tlat avangin ka zawnlai chu a lu kan khuhna ka keu hawn sak ta a. Ani chuan en vawng vawngin a nupui ngei ani tiin, a fawp ta vawng vawng mai a. Han hnar vak anuam chiah si lova a entu tan pawh a lungchhiat thlak bakah a thildang zawng pawhin a nuamlo angreng khawp mai. Ni 7 ni a hmeichhe ruang an hmuh leh kha khipa nupui ngei khi alo ni awm a, a hmai pawh hai theih lovin alo la tha a ni. A zialo zual khawp mai.


Ruang kan hmuhte reng reng hi Hlimen biakin kianga hall chhungah chuan kan zalh zel a ni. Pakhat kan han zalh a, a dang kan va buaipui leh chhungin an lo tam belh hman viau zel mai. An lainatawm dan kha ka mitthla kumkhua tawh ngei ang.

Chutiang chuan Aizawl veng hrang hrang mai bakah, Mizoram hmun hrang, khaw hrang atangin tlawmngai an lo kal khawm tuk tuk reng a. Keipawh kan veng piah mai anih vanginb nitin ka thawk chhuak ve thin. A ni sarih naah kha chuan hnar tuam te pawh a ngai ve ta. Hliam lah an tam, thi lah an tam, a van rapthlak tak em! Khami tum khan mi 67 in nunna an chan a, in 16 a chhe vek a, hliam engemaw zat an awm bawk a ni.

Kei chinchang hrelo ta chu tihian ka ngaihtuahna ka seng ve mai mai zui a. "Engineer ten tha takin lung lak dan tur te, an lak chin tur engkim mai thlithlai thin ni ta sela, a chim angem le," tih hi!

NB: Mi thinlung mu hnu ka kaitho em lovang chu maw. Ziah chak tak2 lah ka ziak telloh phah nual mai lehnghal a!